Bogdan Bartnikowski „Dzieciństwo w pasiakach”

Gdzieś są sklepy, gdzieś ludzie jedzą. Gdzieś jest chleb, dużo chleba, i ziemniaki, i brukiew, i wszystko. Jeść... Już nawet nie burczy w brzuchu, tylko ciągnie i piecze. A do wieczora daleko. Usiądziemy wtedy kołem na pryczy, wlepimy oczy w cegiełkę chleba, którą nóż, wręczony godnemu zaufania koledze, podzieli na najrówniejsze części. A potem jeden z nas odwróci się, a inny będzie wskazywał palcem kromki. Komu ta? Komu ta? Komu ta? Komu ta...

Książka napisana na podstawie wspomnień byłego więźnia-dziecka obozu koncentracyjnego. Wstrząsająca, wzruszająca i boleśnie prawdziwa. Choć literatura obozowa nigdy nie jest literaturą łatwą (ani przyjemną), to wizja zagłady z perspektywy dziecka, nakreślona przez Bogdana Bartnikowskiego, mimo że przedstawiona prostym językiem, jest niezwykle trudna do przyjęcia.

Autor jako dwunastolatek brał udział w Powstaniu Warszawskim, po którym (w odwecie za wybuch powstania) został zabrany z mamą wraz z m.in. około 1500 innymi dziećmi do obozu Auschwitz-Birkenau. Tak intensywne i traumatyczne przeżycia odcisnęły na jego psychice piętno, nie pozwoliły o sobie zapomnieć latami, czego wynikiem jest napisany w 1969 roku (i, co z przykrością muszę napisać, zapomniany w kanonie lektur szkolnych) zbiór opowiadań Dzieciństwo w pasiakach.

Książka traktuje o dzieciach w różnym wieku – od niespełna dwulatków do nastolatków, tych, którym udało się przejść przez wstępną selekcję na obozowej rampie. A o przeżyciu decydowało kilka centymetrów więcej (kto przeszedł pod ustawionym na wysokości 120 centymetrów prętem trafiał do komory gazowej), doroślejsze rysy twarzy, Josef Mengele (wybierający kandydatów do eksperymentów medycznych) czy przydatność do pracy.

Główny bohater obserwuje niewiarygodne okrucieństwo (jak np. topienie przez esesmanów chłopaka w szambie... dla zabawy), próbuje przeżyć będąc zdanym tylko na siebie („oszczędza” chleb by zdobyć buty, szuka czegoś zjadliwego wśród pomyj w rowie) i stara się nie zatracić swojego człowieczeństwa (opiekując się okaleczonym, ślepym „Królikiem” czy konstruując szopkę na Boże Narodzenie).

W zbiorze, oczami Bogdana Bartnikowskiego przedstawione są historie różnych osób – tragicznie zakończona pierwsza miłość Stefana i Basi, choroba psychiczna Głupiej Nel, zaprzeczanie rzeczywistości Jacka i Andrzeja, zabawkowy żołnierzyk Krzysia... i wiele, wiele innych.

Jakie były dzieci z obozów koncentracyjnych? Czy w ogóle były dziećmi? Musiały szybko dorosnąć, jeśli miały przeżyć. Mimo że były głodujące i marznące, zastraszone i samotne, że spotykały się na co dzień z okrucieństwem, niesprawiedliwością i śmiercią to ciągle szukały zrozumienia i  ciepła. Chciały normalności – śpiewały piosenki powstańcze i religijne, opowiadały sobie wzajemnie bajki i tworzyły prowizoryczne zabawki. Były też na pewno zaradne (bo gdyby takie nie były nie miałby kto przekazywać nam świadectwa tamtych wydarzeń) – umiały o siebie zadbać, przejmowały role dorosłych, opiekowały się sobą nawzajem.

Dużo mogłabym na ten temat jeszcze napisać, bo nie jest to temat, o którym powinniśmy kiedykolwiek zapominać. A według Agnieszki Mosór (autorki reportażu Dzieci Auschwitz) byli więźniowie-dzieci mają żal do Polaków właśnie o ten brak pamięci, niestety.

Koniecznie przeczytajcie tę małą książeczkę, która mimo niewielkich rozmiarów przekazuje tak wiele. Nie bądźmy obojętni, bo Kto nie pamięta historii skazany jest na jej ponowne przeżycie, jak głosi hasło Santayana'y umieszczone w muzeum Auschwitz-Birkenau.

Dziś bez podsumowania, nie sądzę żebym mogła poddać ocenie styl czy wzór okładki TAKIEJ książki. Tutaj nie o to chodzi.